Ka whakanuia tētahi o ngā reo onge rawa o te ao e te Wiki o te Reo Rotuman. Mā Jacki Leota-Mua, arā, ko te Mātanga Hōtaka Iwi Whānui, rātou ko ngā mema o te hapori o Rotuman tātou e kawe atu i te haumarutanga o ngā poihau rāhui ki Rotuma, e 500 manomita ki te raki o Whītī, ki te rapu kōrero anō mō ngā hui whakanui kava a tēnei motu.
Pānuitia te hauhiko a Jacki me te NZRF i te reo Rotuman
Pānuitia te hauhiko a Jacki me te NZRF i te reo Ingarihi
Te rukutanga atu ki ngā kohinga a Te Papa
Hei whakanui i te Wiki o te Reo Rotuman (10–16 o Mei 2020), i ruku atu māua ko te ringatoi o Rotuman, arā, ko Ravai Titifanue (The Colour Closet) ki ngā Kohinga ā-Ipurangi o Te Papa ki te rapu i ngā mea ka kitea e pā ana ki Rotuma. Ka hui tahi māua ki ngā Ahorangi, arā, ko Vilsoni Hereniko rāua ko Alan Howard, nō te University of Hawai‘i rāua, ā, hei mema anō o te New Zealand Rotuman Fellowship.
He whakaahua tēnei nā Thomas Andrew, he mea hopu i ngā tau tōmuri o te rautau 19, o ngā tau tōmua rānei o te rautau 20 o tētahi hui whakanui kava tawhito, i tere huri ai hei take kōrerorero, hei papa whakarewa anō i ngā mahi rangahau ā-ipurangi, ki te kōrerorero, ki te kōrero pūrākau hoki.
He aha te kava?
He mea waihanga te kava i ngā pakiaka o te Piper methysticum, he tipu ka kitea puta noa i te Moana-nui-a-Kiwa. E mōhiotia ana he inu tēnei nā ngā atua i roto i ngā kōrero tuku iho, e huri kauwaka ai te tangata noa ki te noho tahi ki te tapu. Ko tōna mana rotu he whakaeaea i te hēmanawatanga me te matapōuritanga. E mōhio whānuitia ana ōna huanga rongoā, arā, i te ao Tauiwi, ā, ka whakapire, ka whakapātara i ngā rengarenga kua puehu, hei rongoā māori.
Te kawa o te kava
He karakia tawhito te fakpeje a ngā hui whakanui kava e tohu ana i te pūtakenga o ngā tikanga i Rotuma. Ko tā te manu‘ he whakaaraara, he tohu i te tīmatanga me te whakamutunga o te hui.
Composed, narrated and recorded by Master Ieli Erasito. Copyright New Zealand Rotuman Fellowship Inc. 2020. You can see the text of the fakpeje below and read more about the meaning of the chants at the end of this page.
I Rotuma, kia tokotoru ngā wāhine i ngā wā katoa hei kawe i te tapu o te hui. Ko te soroi te tohu o tō rātou urutaputanga, ka pania rānei te upoko ki te kukū wheo, ā, ko tētahi iho e kīa nei he sope, tae atu ki te apei, arā he whāriki, he taonga tuku iho e noho kairangi tonu ana ki tēnei rā.
Ngā Apei – he ‘whatunga atua’

E mau apei ana hoki tēnei rangatira i tēnei whakaahua, ā, mā tōna noho i tētahi whāriki tapu e kīa nei he päeag ta, e kitea ai tōna mana. Ko te apei te whāriki matua, engari i ngā tau tata he mea whakakapi i ētahi wā anō ki te papamōhinu.
Tūturu kei te whānau manaaki te tikanga mēnā ka whakaurua mai ngā whāriki rerekē. Mā rātou te huhua noa o ngā whāriki e whakatau mō te päeaga mēnā rānei he whāriki ā Whītī, ā Rotuman kei roto. Mēnā rānei ka kitea te ‘eap Fiti (agrua Fiti) i roto, ā, koia te tino e kīa nei he pupuiag ta. He mea ka āta whakakopakopa ngā whāriki nui nā ngā wāhine e rua nā rāua anō ngā whakaritenga mō te päeaga.
Mai i te papa ki runga, koia ēnei:
• ‘eap Fiti (agrua Fiti) – he whāriki rahi (e rua mārō te roa) a Whītī
• ‘eap Rotuma (agrua Rotuma he) – he whāriki rahi (e rua mārō te roa) a Rotuman
• ‘eap ma on faua – he iti iho ngā whāriki a Rotuman i tērā o te roa o te agrua
• ‘eap hap Fiti – ngā whāriki iti a Whītī
• apei – he whāriki mā.
He ‘whatunga atua’ te whakamāramatanga a Ahorangi Vilsoni Hereniko mō te apei, e whakaatu ana i te whatunga tahitanga o ngā hapori, āhakoa rā ngā mahi tāwekoweko, e whatu tonutia ana kia renarena.
Ko te mahi a te wahine i ngā hui whakanui kava
Kua mutu rawa te mau soroi i ēnei rā, engari mā te mana o te wahine kē e noho tapu tonu ai tēnei tikanga, he mea whaona ki te mana waiora hei kai mā ngā rangatira. He mahi motuhake tā tēnā, tā tēnā.
Hei tā te Ahorangi a Alan Howard: ‘He mea kawe mai te kava nā ngā wāhine e toru. Ko tā tētahi he whakawhēranu i te kava (he mea paopao i mua) ki te wai, ā, ka tātarihia ai mā tētahi papanga mā, ko tā te tuarua he āwhina ki te tāhora i te wai māori ki te whakakī i ngā kapu, ā, ko te tuatoru hei kaiheri mai.’
E tūmanakohia ana ki tērā tau, e taea ai e mātou ki te whakanui i te Wiki o te Reo Rotuman i runga tonu i te kawa tūturu me tētahi kaupapa o Rotuman e kawea ai ēnei tikanga. Tērā pea kei rerekē ngā tikanga nā te rāhuitanga a te KOWHEORI-19, engari ko tōna mana ka mau tonu.
Manu‘!
Fakpeje
Koinei ngā kupu o te fakpeje i te oro o runga ake nei.
Mạnu‘ ……. Uuuäää,
Lạgi ta iiiri…..irimea ma forạumea, Raho ma ‘ona kạunohoga,
La huạ‘ia ‘osa hanua, Siiiiria
Hȧnlepi he rua, ferefere ‘e ‘ona reeeere
Tafaga ta jiiiiji fua, se soloag ne asa.
Vakạia se li‘u lala jaraaava
Peạu ma vạlu kafa ‘ona sama
Mạnumạnu ‘e huga totoooka
Terạni ta siri ma gasava ta vạạạhi
Mạnumạnu ‘e rere ne li‘u laaala.
Vakạia se Lạgi ma räääieof Siria
Moea Tikitik, Moea Lagör, Moea Mutuạ‘
Hefu tupu‘a, la kaveeeia ‘ona sala.
Nihua ‘ona ‘afa se hạfu Kamea,
Ma fupuena Rotuma
‘Ạtumotu ne ‘osa mäeeeva.
Hȧnlepi he rua a‘sooookoa
‘Äp‘äp ‘ona Raaah, ma fere‘ạkimea
Kav hu fatat, la re‘ia ‘ona fon kava.
‘E hạfu Kamea, la ‘imoa ‘ona kaaava
Ka sei täe la pạrua ‘ona kava?
Ne Gagaj se ‘ạmiạr ‘e ‘äe ko Raaah.
He‘o se sa‘a sine te Hatana
La figalelei ma la mạnuuu‘ua
‘Ona kava.
La Fapuuuia hanuạ ‘ona Rah
‘E rere ne hạfu Kamea
Ma ạlạlum‘ạạạạkia ‘ona huạ‘i
Se av se ‘es tohiga
Turo’
He mōteatea te fakpeje (peje, pejke rānei – ki te kōrero) e takina ana i roto i te ‘foh kava (hui whakanui kava) i tētahu hui ōkawa a Rotuman.
Ko tā te fakpeje o runga ake nei he whakataki i te takahanga a Raho (ko te whakaaro nāna a Rotuma i hī ake) me tana whānau ki te kimi whenua hou hei kāinga mō rātou, i reira i tū ai te hui whakanui kava tuatahi i runga o Haf Kamea (he tāmore toka i waenganui o te moana). E whakaahua ana i te ao tūroa, o te rangi, o te hau, o te moana me ōna hotu, ōna au, tae atu hoki ki ngā whetū ārahi i te whakaterenga.
He mahi nui te tito fakpeje ki te whakatō i te wairua kaha ki ngā uri whakaheke. Ahakoa kua ngaro te reo o ngā mātua tūpuna, he kōrero tuku iho tēnei e takoto mōteatea tonu atu nei.
Pānui pukapuka anō
Kāore i taea e mātou ki te whakauru mai i ngā kōrero whakamīharo kua kōrerotia, engari kei raro iho nei tētahi rārangi pukapuka mō te hunga e kaingākau ana ki te pānui i ētahi atu pukapuka:
Gardiner, J S. ‘The Natives of Rotuma’. In the Journal of the Royal Anthropological Institute 27 (1898): 424
Hereniko, V. (1995) Woven Gods: Female Clowns and Power in Rotuma. University of Hawai‘i Press and The Institute of Pacific Studies, University of the South Pacific, 1995
Find out more about this print book
Howard, A, and Rensel, J. ‘Rotuma: Interpreting a Wedding’. In Portraits of Culture: Ethnographic Originals, eds Melvin Ember, Carol Ember, and David Levinson. Prentice Hall, 1994
Jarman, R. Journal of a Voyage to the South Seas, in the “Japan”, employed in the Sperm Whale Fishery, under the Command of Captain John May. Longman and Co, and Charles Tilt, 1838
Ministry for Pacific Peoples Rotuman Language Week resources
New Zealand Rotuman Fellowship group on Facebook
Pānuitia te hauhiko a Jacki me te NZRF i te reo Rotuman
Pānuitia te hauhiko a Jacki me te NZRF i te reo Ingarihi