Kav fak gagaj fak Rotuma

‘Amnäk ne gasav ne fäeag Rotuạm ta, la a‘pumuạ‘ạkia fäegat ne hele‘uen la peak pạu ‘e laloag ne rän te‘. Jacki Leota-Mua ne garue ‘e Te Papa ma kạutạunạ‘iạg Rotuạm ne Niusirạgi (NZRF group), hö‘ạkia ‘os a‘häe se ‘os ‘ạtmot ta Rotuma, ne fu sousou ‘e Fiti la hạila‘oag ma mäel tarạu fol ma saghul (500kms). ‘Oris ‘amnạki la sạkiroa rere ne foh kav fak Rotuma. 

Hat se rogrog ne Jacki ma NZRF ta fạ‘i e fäeag te reo Māori
Hat se rogrog ne Jacki ma NZRF ta fạ‘i ‘e fäeag Fifis ta

Sạkiroa rogrog ne ȧf‘ȧk ‘e Te Papa

‘On la a‘sok ne gasav ne ‘os fäeag ta ‘e rän 10 se 16 ne Me, fạu te‘, Ravai, majạu ‘e garue ne si‘u (The Colour Closet) ma Jacki, ao a‘fe‘en ne tes ta iriạ la po la räe ‘e rogrog ne Rotuma ne täe ‘e Te Papa. Iriạ rua, professors Vilsoni Hereniko ma Alan Howard (gagaj ruạ ne University ne Hawai‘i), teag‘esea ma kạutạunạ‘iạg Rotuạm ta ‘e garue te‘is.

Mạl het ne fa gagaj te‘ Thomas Andrew, sik ‘e Rotuma ‘e a‘ofiạg ne fạu äfet ma tarạu vạl se kamatag ne fạu äfet ma tarạu siạv, kel‘ạkia ta foh kavat ne a‘sok ‘e av heta‘ag. Mạl heta täe la re hunia hạifäegag te‘, ma la rue‘ạkia ‘os a‘häe ne tes ta ‘is la po la räe, ‘e ‘os hạihạifäegaga se tekäe hete‘is.

Ka tes ta kava?

Kav ta ho‘am ‘e va‘ ne kao hῡ Piper methysticum, ‘ạit ne räe ‘e laloag ne Pasefiạk ta. ‘E ‘on tạusa, kav ta iạ tạn la ‘iom ‘on ‘Ạitu, ne tupuạ‘ famori a‘es‘ao‘ȧk la hạisok‘ạkigen ‘oris hạifäegaga ma iạ. Kav ta la po la hö‘ fürmariạ se foro ma hoa‘ tῡ te ne a‘okokoa a‘häe. ‘On ‘es‘ao se mȧür fakforo ‘inea ofrạu ‘e rän te‘; kav tük ta re hue‘ȧk la ‘iom ka häe jou tape‘ma la fak se vại ne mạ‘usu.

Rere ne Foh Kav fak gagaj ta

Fakpeje, iạ fäg ne garue‘ȧk ‘e ‘on tạusa ‘e av ne kav ta kop la mạnu‘. Fäg ‘i hanuj‘ạkia rogrog ne ‘os temamfua ma ag fak hanua. Fäeag heta mạnu‘, a‘es‘ao‘ȧk ‘e ‘on kamataga ma ‘e a‘ofiạg ne fakpeje.

Fa re rak ta Ieli Erasito ta fạ‘ia, fäeag‘ạkia ma af‘ạkia fakpej het ne fä‘sio ‘e lopo ma ‘on sui‘ȧk heta tape‘ma.
‘E reko foh ne mou se fạ‘iạg ne puku, kạutạunạ‘iạg Rotuạm ne Niusirạgi, 2020, (NZRF Inc.) ta ‘on‘oris garue te‘.

‘On rere ne ag fak Rotuma; hän haharȧg fol, ta fohoa ma tạua kav ta. Soroit ne pän‘ȧk se ‘oris leva, söp het ne öp‘ȧk ‘e ‘oris mea hap rua, ma apeit ne iris fȧl‘ạki ta kel‘ạkiạg ne iris hạiạn haharȧg aier. ‘E terạni te ‘i, apei ta iạ ta ‘os koroa apumuạ‘ȧk ti‘ut ‘e ‘os te fak gagaja.

Apei – ‘Ạit sa‘a

Gagaj ‘es itu‘ut ne täe ‘e mạl heta fȧl‘ȧk sema apeit, ka päe tape‘ma ‘e rer ne päegat la kel‘ạkia ‘on fῡạg fak gagaja. ‘On la hoal ne päeag ta, apei ta täe ‘e rer pạu heta. ‘E terạni te ‘i, famori a‘es‘ao‘ȧk hạ‘ silika la rer‘ia päeag ta. ‘On ma‘oi ne ‘eap ne la garue‘ạki tuk kikia se kạunohoag ‘es garue ta. Iris ta re purea ti‘ ne ‘epa ma kạinag ‘eap tes täe la a‘es‘ao‘ạki.

Nono ka agruạ fitit la garue‘ȧk, ma iạ täe la pupuiạg ta. Hȧn ruạ ne re‘ia garue te‘, kop la ‘inea ‘on la lo‘lo‘ȧk ne ‘eap titi‘u ma hoalhoal ne päeag ta.

‘On hạihi‘ạg ne ‘epa ‘e lopo se rere:

• Pupuiga (agruạ Fiti)
• Agruạ maa (agruạ Rotuma)
• ‘Eap ma ‘on fạua
• ‘Eap hap Fiti
• Apei ta

Professor Hereniko a‘tatạu‘ȧk apei ta se ‘Ạit sa‘at ne hạisok‘ạkigen ‘os hạikạinagag fak hanua; ma ‘inea ne tes täe se ‘os noh ‘e ut tutu ne rän te‘, ‘is ‘o‘or la te ‘easeat ‘e laloag ne apei ta.

Garue ‘on hạina ‘e foh kav ta

‘E terạni te ‘i, a‘es‘ao‘ȧk ne soroi ta tokana, ka hạina nono re la‘ mo garue fakte‘ȧk te. ‘On ‘amnạki la a‘ne‘ne‘ua mȧür ‘on gagaj ‘es itu‘ ta ‘e avat ne iạ ‘imoe kav ta. Hạnit ma, ma ‘on väeag het la a‘sok. Professor Howard ‘ea, “Hȧn haharȧg fol ta ho‘am tanoa‘ ta se muạ heta. Hȧn mumue ta la pạr kav tük ta se laloag tạn ta ma sakot ‘e ta hạ‘ ma‘ma‘ het. ‘On ruạ ne hạni täe la nihua tạnut ne la pạrua kav ta ma hahal‘ia ipi. ‘On fol ne hạni, iạ ta tạua kav ta se gagaja.”

‘Ạmis ‘ạirot‘ȧk ne ‘e fạut la no‘oan, ‘ạmis la po la a‘sok a‘lelei gasav ne fäeag Rotuạm ta ma kel‘ạkia ag fak gagaj ne rak‘ȧk sio ‘e rere. ‘On rereag ne te ‘e laloag ne av te’ la po sema la jen hün se Covid 19, ka ‘on ‘amnạki la nono ma sin.

Mạnu‘.

Fakpeje

Te‘is fäeag pup ne fakpej heta:

Mạnu‘ ……. Uuuäää,
Lạgi ta iiiri…..irimea ma forạumea, Raho ma ‘ona kạunohoga,
La huạ‘ia ‘osa hanua, Siiiiria
Hȧnlepi he rua, ferefere ‘e ‘ona reeeere
Tafaga ta jiiiiji fua, se soloag ne asa.
Vakạia se li‘u lala jaraaava
Peạu ma vạlu kafa ‘ona sama
Mạnumạnu ‘e huga totoooka
Terạni ta siri ma gasava ta vạạạhi
Mạnumạnu ‘e rere ne li‘u laaala.
Vakạia se Lạgi ma räääieof Siria
Moea Tikitik, Moea Lagör, Moea Mutuạ‘
Hefu tupu‘a, la kaveeeia ‘ona sala.
Nihua ‘ona ‘afa se hạfu Kamea,
Ma fupuena Rotuma
‘Ạtumotu ne ‘osa mäeeeva.
Hȧnlepi he rua a‘sooookoa
‘Äp‘äp ‘ona Raaah, ma fere‘ạkimea
Kav hu fatat, la re‘ia ‘ona fon kava.
‘E hạfu Kamea, la ‘imoa ‘ona kaaava
Ka sei täe la pạrua ‘ona kava?
Ne Gagaj se ‘ạmiạr ‘e ‘äe ko Raaah.
He‘o se sa‘a sine te Hatana
La figalelei ma la mạnuuu‘ua
‘Ona kava.
La Fapuuuia hanuạ ‘ona Rah
‘E rere ne hạfu Kamea
Ma ạlạlum‘ạạạạkia ‘ona huạ‘i
Se av se ‘es tohiga
Turo’

Fakpeje iạ fäg ne temamfua a’es’ao’ȧk ‘e av ne kato’ag fak Rotuma ma kav hu ta kop la mạnu’.

Fakpej hete’is, rak’ạkia la’la’ ‘on Raho (iạ ne räe mumuạ Rotuma) ma ‘on kạunohoag ta; ‘oris leu ag’ạkim la ao hanuạ la nohoar, ma fon kav mumuet ne a’sok ‘e rer ne Hạf Kamea ta. Fakpej heta fäg’ạkia ar ne lȧg ta, ruerue ne sȧs ta, peạu ma vạlu ma ‘on a’es’ao’ȧk ne hefu ‘e lạgi la kaveia ‘oris sala.

‘Ạiröt’ȧk ne reag ne fakpej hete’is la a’ne’ne’ ma rue’ạkia huạg ne fupu te terạni te ‘i la iris la po la sok’ạkia garue te’is se muạ. Te aire fäeag fak temamfuạ ne tạusa maoena, ka fakpeje iạ rogrog ne ‘os hanua ne po la hanujȧ’k ‘e fuput se fuput.

Hat se muạ

‘Ạmis kat pora la sui‘äk mafhuh te‘ ne a‘häe ‘atakoa ne naam; nono ka le‘et pa ‘inea se muạ rogrog ‘i, ma figalelei ma hat se te ne fä‘ sio ‘e lopo.

Gardiner, J S. ‘The Natives of Rotuma’. In the Journal of the Royal Anthropological Institute 27 (1898): 424

Hereniko, V. (1995) Woven Gods: Female Clowns and Power in Rotuma. University of Hawai‘i Press and The Institute of Pacific Studies, University of the South Pacific, 1995
Find out more about this print book

Howard, A, and Rensel, J. ‘Rotuma: Interpreting a Wedding’. In Portraits of Culture: Ethnographic Originals, eds Melvin Ember, Carol Ember, and David Levinson. Prentice Hall, 1994

Jarman, R. Journal of a Voyage to the South Seas, in the “Japan”, employed in the Sperm Whale Fishery, under the Command of Captain John May. Longman and Co, and Charles Tilt, 1838

Ministry for Pacific Peoples Rotuman Language Week resources

New Zealand Rotuman Fellowship group on Facebook

 

Hat se rogrog ne Jacki ma NZRF ta fạ‘i e fäeag te reo Māori
Hat se rogrog ne Jacki ma NZRF ta fạ‘i ‘e fäeag Fifis ta